Đệ Tử Quy Chương V: “Không Nịnh Giàu, Chớ Khinh Nghèo”
Contents
Đệ Tử Quy Chương V: “Không Nịnh Giàu, Chớ Khinh Nghèo”. Đối với người có tiền, chúng ta không nên nịnh bợ; đối với người nghèo, chúng ta không nên kiêu ngạo, khinh thường họ. Tử Lộ từng hỏi Khổng Lão Phu Tử là: “Nghèo mà không nịnh, giàu mà không kiêu, là thế nào?”.
5.4 Kinh văn:
“Vật siểm phú, vật kiêu bần. Vật yếm cố, vật hỷ tân”.
“Không nịnh giàu, chớ khinh nghèo. Chớ ghét cũ, không thích mới”.
5.4.1 “Không nịnh giàu, chớ khinh nghèo”
Đối với người có tiền, chúng ta không nên nịnh bợ; đối với người nghèo, chúng ta không nên kiêu ngạo, khinh thường họ. Tử Lộ từng hỏi Khổng Lão Phu Tử là: “Nghèo mà không nịnh, giàu mà không kiêu, là thế nào?”.
Ý là hỏi Khổng Lão Phu Tử: Người nghèo khó không đi nịnh bợ người giàu, người có tiền cũng không kiêu ngạo, như vậy có được xem là có tu dưỡng hay không? Phu Tử nói được, nhưng vẫn phải tiến thêm bước nữa, phải nên “bần nhi lạc, phú nhi hiếu lễ”. Tức là cho dù nghèo khó họ cũng không đi nịnh bợ, bởi họ đã hiểu vì sao hiện giờ họ bị nghèo.
Họ nên cố gắng gieo trồng nhân giàu có, đó là bố thí tài vật thì tự nhiên sau này vận mệnh sẽ do mình làm chủ. Người đọc sách thấu hiểu lý lẽ, vì vậy họ nghèo mà vui, có thể vui vẻ làm quân tử. “Giàu mà thích lễ nghĩa” nghĩa là một người cho dù rất giàu có nhưng vẫn khiêm cung, lễ phép, không vì có tiền mà thái độ của họ đối với người trước đó thay đổi một trăm tám mươi độ.
Họ sẽ không như vậy mà họ thích lễ nghĩa. Đương nhiên họ cũng biết cứu giúp những người nghèo khổ. Vì vậy, cho dù là giàu hay nghèo, thật sự chúng ta đều có thể sống một cách tâm an lý đắc.
Trong “Chu Tử Trị Gia Cách Ngôn” có câu: “Kẻ thấy người giàu có mà nịnh bợ là hổ thẹn nhất”. Việc này làm cho người ta thấy rất khó chịu, thật xấu hổ. “Gặp người nghèo mà làm ra vẻ kiêu ngạo là người đê tiện nhất”. Nhìn thấy người nghèo khó mà làm ra vẻ kiêu ngạo ức hiếp họ, đó là sự đê tiện. Tuy là có tiền, nhưng hành vi của họ không cao thượng mà rất thấp hèn.
Rất thú vị khi tôi cho học trò của tôi đọc “Chu Tử Trị Gia Cách Ngôn”. Tất cả các câu trong đó các em đọc rất bình thường, nhưng chỉ cần đọc đến hai câu này thì các em đọc dõng dạc, mạnh mẽ: “Kẻ thấy người giàu sang mà nịnh bợ là hổ thẹn nhất, gặp người nghèo khó mà kiêu ngạo là đê tiện nhất”. Lúc các em đọc lớn như vậy, tin rằng trong tâm của các em sẽ lưu lại ấn tượng sâu sắc.
Sau này các em đối nhân xử thế có thể sẽ tuân thủ những lời giáo huấn này, không đến nỗi xem thường người nghèo, nịnh bợ người giàu. Thật sự mà nói, nịnh bợ người có tiền chưa chắc họ đã chấp nhận, bởi vì khi họ đã có tầm mắt thì những lời nịnh hót, bợ đỡ này sẽ khiến cho họ xem thường quý vị.
“Đệ Tử Quy” của chúng ta đã đi vào chương thứ năm: “Phiếm Ái Chúng”, yêu thương rộng khắp mọi người, yêu thương động vật, chúng sinh. Đương nhiên chữ “ái” này là chữ hội ý, tức là dùng tâm để cảm nhận nhu cầu của đối phương, dùng tâm để thể hội cảm giác của đối phương.
Người với người cư xử với nhau như vậy thì rất hòa thuận, an vui, không đến nỗi xảy ra xung đột và tranh chấp. Mạnh Tử nói: “Thiên thời không bằng địa lợi, địa lợi không bằng nhân hòa”. Thiên thời, địa lợi và nhân hòa, điều nào là quan trọng nhất? Nhân hòa. Cho nên người với người đối xử tốt với nhau mới có được nhân hòa tốt đẹp, mới có sức mạnh đoàn kết to lớn.
Làm sao để có được nhân hòa? Đương nhiên trong cuộc sống, trong đối nhân xử thế, chúng ta nên thực hiện những lời giáo huấn trong “Đệ Tử Quy”. “Đệ Tử Quy” có nói: “Mình có tài, chớ dùng riêng”. Làm được như vậy thì đương nhiên quý vị sẽ có được nhân hòa. Mạnh Phu Tử lại nói: “Người giữ được đạo đức thì được nhiều người giúp, kẻ đánh mất đạo thì ít người giúp”.
Người giữ được “đạo” thì được nhiều người giúp đỡ, kẻ đánh mất “đạo” thì rất ít người giúp họ. Thưa quý vị, chữ “đạo” này chỉ cho cái gì? Chữ “đạo” này trong “Trung Dung” có nói đến, đó là: “Tu thân cốt ở đạo, tu đạo cốt ở lòng nhân”, vì vậy chữ “đạo” này tiêu biểu cho lòng nhân từ. Khi một người luôn lo nghĩ cho người khác thì họ đã ở trong nhân đạo rồi, cho nên một người có được đạo thì tâm tư của họ luôn nghĩ cho đối phương.
Người đánh mất đạo thì luôn tự tư tự lợi, không cảm nhận được tâm trạng của người khác, không nhìn thấy nhu cầu của người khác, chỉ thấy có bản thân mình. Trải qua thời gian dài, tất nhiên vì tâm tư khác nhau nên kết quả tuyệt nhiên không giống nhau, người có được đạo tất nhiên được nhiều người giúp đỡ, người đánh mất đạo thì ít người giúp đỡ.
“Ít người giúp đỡ, người thân cũng phản lại họ” chính là họ tự tư đến cực điểm, đến cả người thân bạn bè cũng bỏ họ mà đi, gọi là bị thân bằng quyến thuộc chối bỏ. “Giúp đỡ thật nhiều”, nếu như họ luôn lo nghĩ cho người khác, làm những chuyện nhân đạo, thì “thiên hạ theo họ”, thiên hạ đều cảm được lòng nhân từ của họ, mong muốn đi theo và dốc sức cùng với họ, cùng có cuộc sống tốt đẹp hơn.
Chúng ta đã nhìn thấy, Chu Văn Vương dùng tâm nhân từ mà có được lòng dân. Có một lần, trong lúc đang xây dựng một công trình, nhân công đào đất gặp phải một số xương trắng liền đặt qua một bên. Chu Văn Vương nhìn thấy thì vô cùng lo sợ, lập tức đem số xương này thận trọng làm lễ cúng tế, chôn cất đàng hoàng.
Người dân xung quanh nhìn thấy rất cảm động. Họ nói: “Ngay cả người chết mà Văn Vương cũng chẳng dám xem thường, còn cung kính như vậy, thiết nghĩ đối với người sống tất nhiên sẽ hết sức quan tâm lo lắng, thương dân như con”. Vì vậy, nhà Chu dùng tâm nhân từ nhanh chóng thống nhất được thiên hạ, hơn nữa đã tạo nên một triều đại hưng thịnh lâu dài nhất, triều đại nhà Chu kéo dài đến 800 năm.
Chúng ta hãy xem vì sao người chính nghĩa được nhiều giúp đỡ như vậy? “Đệ Tử Quy” có lời dạy “Phiếm ái chúng”, trên thực tế cũng là xoay quanh một chữ “nhân”, chữ “nhân” của nhân từ. Chúng ta hãy xem: “Mình có tài, chớ dùng riêng”, vì vậy phải hết lòng phục vụ người khác.
Thời nhà Tống, Tể tướng Phạm Trọng Yêm lúc còn nhỏ đến gặp một thầy xem tướng số và nói rằng: “Ông có thể xem giúp con có thể làm Tể tướng chăng?”. Thầy tướng số nghe xong rất kinh ngạc: “Đứa trẻ này còn nhỏ tuổi mà sao khẩu khí quá lớn!”.
Nghe thầy tướng số vừa nói như vậy, Phạm Trọng Yêm có chút bẽn lẽn, cúi đầu xuống rồi nói tiếp: “Nếu không thì ông xem con có thể làm thầy thuốc được không?”. Thầy tướng số cũng có chút ngờ vực: “Lạ thật, mới đầu thì nói có thể làm Tể tướng hay không, bây giờ thì hạ xuống làm thầy thuốc đông y”, cho nên liền hỏi ông: “Vì sao hai nguyện vọng của con lại khác nhau nhiều như vậy?”.
Phạm Trọng Yêm liền nói: “Bởi vì chỉ có Tể tướng tốt và lương y mới có thể thật sự cứu người. Bởi vì một vị tể tướng tốt, chỉ cần xử lý tốt chính sách quốc gia thì có thể giúp được hàng ngàn hàng vạn người dân, mà người thầy thuốc tận tâm tận lực cũng có thể giúp người dân thoát khỏi bệnh khổ”.
Thầy tướng số nghe Phạm Trọng Yêm nói như vậy thì rất cảm động, nhìn thấy Phạm Trọng Yêm còn nhỏ mà đã lập chí không vì bản thân mình mà vì giúp đỡ người khác nên rất cảm động, lập tức nói với Phạm Trọng Yêm: “Con có tấm lòng như vậy thì nhất định con có thể làm Tể tướng. Đây mới chân thật là tấm lòng của một vị Tể tướng?”.
Thưa quý vị, Phạm Trọng Yêm sau này có làm Tể tướng hay không? Điều này cũng chẳng bất ngờ, bởi vì ông còn nhỏ như vậy mà đã lập chí làm Tể tướng nên lúc ông đi học, lúc ông học “Tứ Thư”, “Ngũ Kinh” thì ông muốn học điều gì? Muốn học làm sao để trị quốc bình thiên hạ. Những người thông thường khác đi học là vì điều gì?
Công danh lợi lộc. Xin hỏi, những điều học được có giống nhau không? Kiến giải có giống nhau không? Thưa quý vị, nên để cho con cái lập chí sớm, mục tiêu đã xác định thì có thể dốc hết sức lực. Hơn nữa, người chính nghĩa thì được nhiều người giúp, nên khi con cái của quý vị thật sự phát tâm làm lợi ích cho xã hội thì có thể trong quá trình chúng trưởng thành sẽ có rất nhiều quý nhân giúp đỡ.
Trong quá trình làm quan vào thời nhà Tống, Phạm Trọng Yêm đã mua rất nhiều nghĩa điền (ruộng để làm việc nghĩa), thân tộc của ông hơn 300 người đều do ông chăm sóc. Để cho họ canh tác số ruộng này là giúp cho cuộc sống của họ không bị thiếu thốn. Còn phần bổng lộc của ông, chỉ cần nhìn thấy bạn bè thân thuộc có khó khăn trong hôn nhân hỷ sự hay tang lễ, ông rất hào phóng giúp đỡ.
Có cho đi thì sẽ được nhận lại, ông nhận lại điều gì? Thành tựu của Phạm Trọng Yêm chỉ thua Khổng Lão Phu Tử. Thành tựu của họ lớn hơn các đời đế vương, gia tộc của Phạm Trọng Yêm đã hơn 800 năm không bị suy, gia tộc của Khổng Lão Phu Tử hơn hai ngàn năm không bị suy, bởi vì họ dùng sự chân thành để cống hiến cho xã hội.
Phạm Trọng Yêm ngoài việc hết lòng giúp đỡ tiền tài cho bạn bè người thân ra, ông còn xây một ngôi trường Hưng Nghĩa Học (trường học miễn phí), giúp cho nhiều học trò có thể nhận được giáo huấn của Thánh Hiền, tiến tới có thể đền ơn cho đất nước. Vì vậy, ngôi trường mà Phạm Trọng Yêm xây dựng đến thời nhà Thanh đã có mấy trăm người thi đậu tiến sĩ, mấy mươi người đậu trạng nguyên.
Hiện nay, mảnh đất đó cũng là trường trung học phổ thông nổi tiếng của địa phương. Đức hạnh của Phạm Trọng Yêm chân thật vẫn còn ảnh hưởng cho đến tận bây giờ. “Mình có tài, chớ dùng riêng”, tự nhiên sẽ thu phục được lòng dân. Đức hạnh của Phạm Trọng Yêm như vậy tất nhiên sẽ làm cho con cháu đời sau của ông có được sự che chở. Kinh Dịch nói: “Gia đình tích thiện ắt có nhiều niềm vui”. Cho nên “mình có tài” phải “chớ dùng riêng”.
“Người có tài, không chỉ trích”. Khi chúng ta nhìn thấy người khác có năng lực mà phê bình, xem thường họ thì sẽ tạo thành bầu không khí không tốt trong đoàn thể, rất có thể việc tốt đều bị chướng ngại. Mà công việc này là việc của mọi người nên tội của chúng ta rất là lớn, bởi vì đã gây trở ngại cho cả tập thể.
Bởi vậy, chúng ta nên mở rộng tâm lượng, tùy hỷ với tài hoa, với năng lực của người khác, cùng nhau làm cho tốt công việc. Suy cho cùng, sự việc thành công cũng không dễ. Thời đại ngày nay, làm việc tốt thật không hề dễ, cho nên chúng ta càng phải tích cực thúc đẩy những việc tốt này cho thành công.
“Không nịnh giàu, chớ khinh nghèo”. Có cái tâm nhân từ thì mới không xem thường người khác, đương nhiên cũng không đi nịnh bợ người khác. Có một hội nghị thu hút đầu tư điện tín các tỉnh thành được tổ chức ở Thượng Hải. Người Thượng Hải thì rất giàu. Người Thượng Hải tổ chức, người ở các tỉnh đến tham gia.
Họ có sự phân biệt, đó là một số tỉnh tương đối khá giả thì điều kiện ăn ở tương đối tốt, những nơi thuộc vùng sâu vùng xa, thực lực kinh tế không bằng các tỉnh hùng hậu thì điều kiện ăn ở kém hơn một chút. Đây chính là “nịnh người giàu”, không dùng tâm bình đẳng để đối đãi người khác, cũng chẳng có tâm nhân từ. Khi những người bị phân chia đẳng cấp để chiêu đãi này biết được thông tin này thì trong lòng của họ sẽ không vui, sẽ tức giận bất bình: “Sao có thể xem thường tôi vậy?”.
Lúc đó người Quảng Đông rất thông minh, cũng biết cách làm ăn, họ lập tức xoa dịu những người có tâm trạng không được vui này rồi sắp xếp cho những người này đến những khách sạn mà họ đã đặt phòng sẵn. Sau lần hội nghị khách hàng đó, ai có được mối làm ăn nhiều nhất? Con người không nên quá thông minh lanh lợi, mà phải nên bình đẳng đối đãi, “không nịnh giàu”.
Khi con người dùng tiền bạc để giao tiếp với người khác, thì tình nghĩa như vậy có bền vững hay không? Không bền vững. Quý vị xem, các công ty thường dùng tiền để lôi kéo nhân viên của công ty khác thì hôm sau sẽ có người dùng tiền để lôi kéo nhân viên của họ đi. Vì vậy, quan trọng nhất vẫn là phải dùng đạo nghĩa, dùng tín nghĩa để giao tiếp. Điều này khá quan trọng.
Chúng ta xem những vị quan, tướng quân nổi tiếng thời xưa, chắc chắn triều đình không phải dùng tiền để mời họ. Cuộc cách mạng sớm nhất của chúng ta là sự nổi dậy của Thương Thang đối với Hạ Kiệt. Lúc đó, Thương Thang phát hiện có một vị nhân sĩ hiền đức tên là Y Doãn, liền đem rất nhiều vàng bạc, quần áo đắt tiền đi mời Y Doãn. Y Doãn thần thái vẫn tự nhiên, nói: “Lẽ nào những thứ này mời ta đi được sao?”.
Y Doãn không bị những thứ tài vật đó làm động tâm. Thương Thang cũng rất có tâm, nhiều lần đi bái thỉnh, mong muốn Y Doãn có thể ra giúp ông. Sau đó Y Doãn cảm động trước lòng thành của Thương Thang, cũng hiểu được Thương Thang thật sự có tâm cứu nước.
Lúc đầu Thương Thang không phải muốn đánh Hạ Kiệt, mà là mời Y Doãn ra giúp Hạ Kiệt, đã chín lần giới thiệu Y Doãn cho Hạ Kiệt nhưng Hạ Kiệt đã chìm đắm trong nữ sắc, chìm đắm trong rượu thịt nên không nghe lời của Y Doãn.
Sau đó Thương Thang bất đắc dĩ, bởi vì Hạ Kiệt đã làm cho dân chúng lầm than, nên Thương Thang liền thề với trời là vì dân mà phạt tội, bất đắc dĩ mới phát động chiến tranh. Do lấy được lòng dân nên nhanh chóng đánh bại Hạ Kiệt. Sau khi đánh bại Hạ Kiệt, Thương Thang liền thu xếp cho con cháu, người thân của Hạ Kiệt đến ở một vùng đất.
Chúng ta thấy những vị vua nhân từ ngày xưa vạn bất đắc dĩ lắm chứ quyết không tùy tiện giết hại. Hơn nữa, sau khi đuổi Hạ Kiệt đi, tuyệt đối không làm tổn hại đến những người vô tội khác.
Thật sự là phải dùng sự chân thành mới mời được những người hiền đức này. Mà Y Doãn ra phò tá không chỉ vì Thương Thang mà còn là vì thiên hạ muôn dân, do đó chúng ta vẫn phải dùng đạo nghĩa để đối đãi với mọi người, gọi là “người được lòng dân thì sẽ được thiên hạ”, tuyệt đối không phải dùng tiền để tạo mối quan hệ với mọi người. Vì vậy, “không nịnh giàu”.
“Chớ khinh nghèo”, đối với người nghèo chúng ta không nên kiêu ngạo, không nên xem thường, gọi là “sông có khúc, người có lúc”. Đời người có lúc thăng, có lúc trầm. Trong lúc người khác khốn đốn, chúng ta không nên thừa cơ giậu đổ bìm leo, vì đây là việc làm không thuận với đạo đức, sẽ gặp kết quả là “người bất chính thì ít người giúp đỡ, đến nỗi người thân cũng phản lại họ”.
Cuộc đời không nên để kết cục như vậy mới hối hận vì không còn kịp. Đây là “chớ khinh nghèo”. Không chỉ không khinh người nghèo, mà chúng ta cần phải chủ động giúp đỡ họ.
